თბილისელი გოგო, რომელიც წარმატებული ფერმერი გახდა
ბიზნეს PRESS -ის მორიგი სტუმარი კიდევ ერთი ქალი ბიზნესმენია. ადამიანი, რომელიც თბილისში დაიბადა, გაიზარდა, მაგრამ გადაწყვიტა, რომ სოფლის მეურნეობისთვის მოეკიდა ხელი და საკმაოდ წარმატებით გაართვა თავი ამ საქმიანობას. რატომ გადაწყვიტა თბილისელმა გოგონამ სოფლის მეურნეობის განვითარება და რა მთავარი პრინციპებით ცხოვრობს ერთ-ერთი დიდი აგროკომპლექსის მფლობელი, ფერმერთა ასოციაციის ხელმძღვანელი ნინო ზამბახიძე, ამას გადაცემის ბეჭდური ვერსიიდან შეიტყობთ.
-გამორჩეული და საინტერესო ბიზნესისტორია გაქვთ, რომელიც ნულიდან იწყება და დღეს უკვე საკამოდ წარმატებულია. თუმცა მიზნები შორსმიმავალია. ყველაფერი კი დაიწყო 1995 წელს, როდესაც თქვენ, სულ რაღაც 100 დოლარით ამერიკაში წახვედით. შემდეგ რა მოხდა?
-ნამდვილად ასე იყო. მე, სამწუხაროდ, იმ თაობას ვეკუთვნი, რომელსაც განათლების მიღების საშუალება საქართველოში არ ჰქონდა, მძიმე პირობებში გვიწევდა ცხოვრება. დედ-მამამ შეაგროვა თანხა, ისესხეს და 100 დოლარით ამერიკაში გამიშვეს. სიმართლე გითხრათ, ალბათ ეს ყველაზე კარგი წლები იყო. მაშინ გავბრაზდი ჩემს ქვეყანაზე, როდესაც ვნახე იქ როგორ ცხოვრობდნენ და ეს შესაძლებლობები ჩვენს ქვეყანას არ ჰქონდა. ვფიქრობდი დავრჩენილიყავი, მაგრამ მამაჩემის დაჟინებული თხოვნით, საქართველოში დაბრუნება მომიწია. სულ მეუბნებოდა, თუ რამეს აკეთებ, უნდა გააკეთო შენი ქვეყნისთვის და რასაც უცხოეთში მიიღებ, შენს ქვეყანას უნდა მოახმაროო. ამ პერიოდში მეწარმეული სულისკვეთება სულ მქონდა და მერე უფრო გამომიმუშავდა. მახსოვს, პირველად როდესაც ჩავედი, კულტურული შოკი მივიღე. ვნახე ტემპი, როდესაც ადამიანები ძალიან სწრაფად მიდიოდნენ და, მაგალითად, თან მიჰქონდათ ყავა. პირველად ამან მომხიბლა - როგორ უფრთხილდებიან ადამიანები თავის დროს. ვისთანაც ვცხოვრობდი, მათ მითხრეს, მოვა დრო, როდესაც შენც ძალიან გაუფრთხილდები შენს დროს და შენც მოგიწევს ამ კონცეფციის შენს ქვეყანაში დანერგვაო. ეს ბავშვური გატაცება იყო და მეგონა, რომ ამას ვერასდროს შევძლებდი. თუმცა როდესაც საქართველოში დავბრუნდი, მუშაობა აუდიტორულ კომპანიაში დავიწყე, მარკეტინგის განყოფილების უფროსად და სულ მქონდა ის შეგრძნება, რომ ჩემი თავი ვერ ვიპოვე - საკუთარი თავის რეალიზებას ვერ ვახდენდი. იქ გავიცანი ჩემი ბიზნესპარტნიორი, რომელიც დღემდე ჩემი ბიზნესპარტნიორია. მას შემდეგ უკვე 15 წელი გავიდა. ვკითხე, რას ფიქრობდა საქართველოში რომ ყავის ჯიხურები დაგვედგა. დამთანხმდა. მართლაც, 2004 წელს გავაკეთეთ ეს ყავის ჯიხურები, რომელსაც ერქვა "ახალი ყავის ფერი". ალბათ, ეს ახალი სიტყვა იყო ქართულ რეალობაში იმიტომ, რომ ბევრს არ ესმოდა, რატომ უნდა წაეღო ყავა თან და რატომ არ იყო მაგიდები მოწყობილი, სადაც დალევას შეძლებდნენ.
- ვიცი, რომ ყავის ბიზნესამდე ჯინსების ბიზნესით იყავით დაკავებული, რომელიც წარუმატებლობით დასრულდა.
-კი, ნამდვილად იყო. მამაჩემის მეგობართან ერთად მქონდა ეს ბიზნესი და ამერიკიდან GAP-ის ჯინსებს ვაგზავნიდით. სადაც ჩაის სახლია, იმის მოპირდაპირე მხარეს გვქონდა GAP-ის მაღაზია. სიმართლე გითხრათ, ეს ალბათ ყველაზე მძიმე პერიოდი იყო ჩემს ცხოვრებაში. როდესაც მეგონა, რომ ბიზნესი ვიცოდი და ავაწყე, წავედი, დავბრუნდი უკან და აღარც მამაჩემის მეგობარი იყო, აღარც ჯინსების მაღაზია. მაშინ ყველას ძალიან უჭირდა და სულ მინდა ამის გამართლება მოვძებნო, რატომ გააკეთა. ალბათ, ოდესმე გავიგებ. მას შემდეგ ეს ადამიანი არ მინახავს. ასე რომ, წარუმატებლად დამთავრდა ჩემი ეს ცდა. თუმცა წარმატება ჩემთვის ხმამაღალი ნათქვამია, იქიდან გამომდინარე, რომ ყველა წარმატებას წარუმატებლობა მოყვება და თუ წარუმატებელი არ ხარ რაღაც კონკრეტულში, შემდეგ ბიზნესს მიზანმიმართულად ვერ მართავ. ალბათ, ეს ყველა ადამიანის ცხოვრებაშია. სოფლის მეურნეობაში ბევრი წარუმატებლობა მქონია, შეიძლება ითქვას, რომ სამჯერ ცხოვრება არაფრიდან დავიწყე. სულ მაქვს ის მომენტი, რომ მაინც გავაკეთებ, მაინც შევძლებ. ბევრი უძილო ღამეა. ხშირად ვამბობ ხოლმე, როდესაც მსმენელი ან მკითხველი ერთ გვერდზე ჩემს ცხოვრებას წაიკითხავს, იქ მხოლოდ კარგი ჩანს, და ჩანს ის, რომ ძალიან მარტივია ყველაფრის გაკეთება. კარგი ისტორიაა, როგორ წავიდა ვერელი გოგო და სოფლის მეურნეობის კეთება დაიწყო. სინამდვილეში, ეს 7 წელი ძალიან მძიმე იყო ჩემთვის.
-რა იყო ყველაზე მძიმე ამ 7 წლის განმავლობაში?
-პირველი ის, რომ როდესაც რეგიონში ჩავედი, რეგიონმა არ მიმიღო. აბსოლუტურად მისაღებია - რეგიონებიდან მიგრაციაა, ხალხი ქალაქში მოდის, შენ კი რეგიონში მიდიხარ. დაიწყეს გამოკვლევა, ჩემი წარსულის - რა მქონდა ისეთი ცოდვა, რამაც სოფელში მაიძულა ჩასვლა. რა უნდა ეპოვათ, ვერაფერი. მაგრამ ეს პირად ურთიერთობებშიც იგრძნობოდა. იყო ბევრი პრეცედენტი და ძალიან მტკივნეული, როდესაც ფერმერები, დღეს უკვე ჩემთვის ყველაზე საყვარელი ხალხი, პროდუქციას გვიფუჭებდნენ, რომ ჩვენ ბიზნესი არ დაგვეწყო სწორად. ეს ალბათ ყველა ქვეყანაშია: შენ გინდა სახელი დაიმკვიდრო შენს ქალაქში და სხვა როდესაც მოდის, მიუღებელია. მეორე სირთულე იყო იმ სერვისის არარსებობა, რასაც მე შეჩვეული ვიყავი. საღამოს 6 საათზე მიწევდა დაძინება, დილით 8 საათზე ადგომა. სხვა კულტურა იყო, სხვა წესწყობა. რაც უცხოეთში მოგდის, რომ ჩადიხარ და ადაპტაციის პერიოდი გაქვს, იგივე დამემართა ჩემს ქვეყანაში.
-ცოტა უცნაურია. თბილისში გყავდათ ახლობლები, ოჯახის წევრები. გქონდათ თქვენი საქმე - ყავის ბიზნესი, რომელიც წარმატებით მიდიოდა. ვითარდებოდა, შეიძლება ასე ითქვას. და სულ ორმა ძროხამ გადაგაწყვეტინათ, რომ თბილისიდან წასულიყავით ახალციხეში?
- ჩემს ბიზნესპარტნიორს დაურეკეს და უთხრეს, რომ მის ნაყიდ ძროხას მოვლა სჭირდებოდა: მწყემსი, ბაგე უნდა აუშენოთ, საკვები ბაზა უნდა მოუმზადოთო... როდესაც ჩავედი და ვნახე, რა პირობებში მზადდებოდა რძის პროდუქტები, ჩემი პირველი რეაქცია ასეთი იყო: ეს არ არის ეკოლოგიურად სუფთა. ეს არის ყველაზე მძიმე ტრაგედია. თუ პროდუქცია ასე მზადდება და ჩვენ ამას ვაჭმევთ შვილებს, ვიფიქრე, რომ ეს ან აღარ უნდა ვაჭამო, ან უნდა გავაკეთოთ კარგი. მაშინ მივიღეთ გადაწყვეტილება. გვქონდა რაღაცა თანხა და გადავწყვიტეთ, მცირე საწარმოს გაკეთება გვეცადა. ასეთ შემთხვევაში მეცოდინებოდა, ჩემი შვილი რა პროდუქციას ჭამს. შემდეგ სხვის შვილებზეც დავფიქრდი, რომლებიც ბაღში დადიან და ისინიც არ არიან დაცულები, მათაც ასეთ სანიტარულ-ჰიგიენურ პირობებში დამზადებულ პროდუქციას აჭმევენ. მაშინ ძალიან გამიმართლა, იყო ათასწლეულის გამოწვევის ფონდი - საქართველო, საგრანტო კონკურსი, დავწერეთ ბიზნეს გეგმა, როგორ გადაგვეტანა კუსტარული მეურნეობა ინდუსტრიაში.
-ორი ძროხა. რა იყო შემდეგი ნაბიჯი, რითიც უნდა დაგებანდებინათ ეს ფული? როგორ მოიქეცით და რამდენად სწორად იყო გათვლილი თქვენი ყოველი ნაბიჯი ბიზნესის ასაწყობად?
-არ იყო სწორად გათვლილი იმიტომ, რომ ბიზნეს გეგმაც არ გვქონდა გაკეთებული ასე გრძელვადიან პერსპექტივაში - არ ვიცოდით. და მერე ორჯერ ძვირი დაგვიჯდა ჩვენი არცოდნა. როდესაც ჩვენ დავიწყეთ, მივხვდი, ძალიან სერიოზულ პრობლემებს შევეჯახე, იმიტომ, რომ ადამიანიც არ იყო, ვინც მირჩევდა თვითონ საწარმო როგორ უნდა ამეშენებინა. მახსოვდა, როდესაც ამერიკაში ვმუშაობდი, ჩვენს ქვევით იყო პატარა კაფეტერია, ერთი ადამიანი დადიოდა და თერმომეტრით სულ რაღაცას ზომავდა. მივწერე ვისთანაც ვცხოვრობდი, ის კაცი რაღაცა სტანდარტზე მელაპარაკებოდა და ხომ არ გახსოვს, რა არის-მეთქი. მახსოვდა, ყველს ეხებოდა ეს სტანდარტი. მომწერეს, რომ ეს არის ჰასპის (HACCP) სტანდარტი, რომელიც საერთაშორისო მოთხოვნებს აკმაყოფილებს. ინტერნეტით მე და ჩემი პარტნიორები ვთარგმნიდით და ასე ვაკეთებდით. როდესაც რაღაც კედელს ამოვაშენებდით, მერე ვხედავდით, რომ ეს შეცდომა იყო და ამის ასე გაკეთება არ შეიძლებოდა. ეს ალბათ, არცოდნის ბრალიც არის, მაგრამ მე მიმაჩნია - სწორად მოვიქეცი. თითოეული აგური ჩვენს ზურგზე გადავიდა. დღეს ასე არ მეცოდინებოდა საწარმოო ჯაჭვის აწყობა.
-მომხმარებელმა როგორ მიიღო თქვენს მიერ წარმოებული პროდუქცია და რამდენად კონკურენტუნარიანი აღმოჩნდა ფასის თვალსაზრისით თქვენი პროდუქცია იგივე გლეხურ მეურნეობაში წარმოებულ პროდუქციასთან?
-საერთოდ, ძალიან ცუდი სიტუაცია იყო, როდესაც ჩვენ დავიწყეთ. მე თავიდანვე "ჰასპის" სტანდარტის შესაბამისად დავიწყე. იყო პერიოდი, როდესაც მთავრობა ფიქრობდა, რომ ეს სტანდარტი ძალაში შესულიყო, მაგრამ არ შევიდა. ზედნადები ხარჯი, რა თქმა უნდა, ჩვენს საწარმოს მეტი ჰქონდა, ვიდრე ფერმერულ მეურნეობას, მაგრამ იქ იყო ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი რამ: როდესაც ჩვენ რძის შეგროვება დავიწყეთ, მაშინ ფერმერებს რძის ჩაბარება არ უნდოდათ. გვეუბნებოდნენ, მე თვითონ ვაწარმოებ ყველს და შემდეგ გავიტან აგრარულ ბაზარზე ან სუპერმარკეტშიო. ვუხსნიდით, რომ რძეში იმავე თანხას ვუხდიდით, რა თანხადაც ისინი საბოლოო პროდუქციას ყიდდნენ. ვეუბნებოდით, უკეთესია, ჩვენ ჩაგვაბაროთ თქვენი რძე, ამით თქვენს რესურსს ზოგავთ - ფინანსურს, ადამიანურს და შემდეგ იგივე ფინანსურ სარგებელს იღებთ-მეთქი. ერთი წელი დაგვჭირდა იმისთვის, რომ ფერმერისთვის გვესწავლებინა, დაეთვალა. როდესაც ნახეს, რომ არ ვატყუებდით, ნელ-ნელა ჩაბარება დაიწყეს. სოფელში კარგია, რომ როცა ერთი აკეთებს, შემდეგ რეპლიკაცია ხდება და სხვებიც აკეთებენ. აქედან გვყავს 350 ფერმერი, რომელიც გვაბარებს. სოფლის მეურნეობა ისეთი სფეროა, ან ყველს აწარმოებ, ან ერთწლიან კულტურას, ან მრავალწლიანს და ისიც სეზონურია. ამიტომ, გადაწყვიტეს, ჩვენთვის ჩაებარებინათ რძე და თავიანთი რესურსები სხვა რაღაცაში მოეხმარათ. დღეს უკვე, როდესაც ეს სტანდარტები შევიდა ძალაში, სხვა სიტუაციაა. ძალიან კარგია, რომ დღეს უკვე მომხმარებელი ითხოვს მაღალი ხარისხის პროდუქციას. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში სიდუხჭირეა და ხალხი არ არის გადამხდელუნარიანი, მაინც, რა თანხასაც იხდიან, სურთ დაცულები იყვნენ და მაღალი ხარისხის პროდუქციას ყიდულობენ. დღეს შეიძლება ითქვას, რომ ასე თუ ისე, კონკურენტუნარიანი გარემოა. თუმცა ბოლო პერიოდმა უკან დახია ქართული წარმოებები იქიდან გამომდინარე, რომ პრობლემები იყო ლარის დევალვაციასთან დაკავშირებით, და მეორე, ის რაც ჩვენ ფერმერებს შეგვეხო, განსაკუთრებით კი მერძევეობის კუთხით, ის იყო რომ ძალიან დიდი რაოდენობით რძის ფხვნილი შემოვიდა, მსხვილმა საწარმოებმა რძის ფხვნილზე დაიწყეს მუშაობა. იქიდან გამომდინარე, რომ პირველი აგვისტოდან ტექნიკური რეგლამენტი უნდა შევიდეს და ყველაფერს უნდა დაეწეროს, რითი იწარმოება, მწარმოებლები ფიქრობენ, გამოიყენონ სიტუაცია, სანამ ეს შესაძლებელია. ამ კუთხით ფერმერები ძალიან დავზარალდით.
-თქვენი მაგალითი არის ერთ-ერთი წარმატებული მაგალითი იმ მცირე რაოდენობიდან, თუ როგორ შეიძლება სოფლის მეურნეობა წარმატებულ საქმიანობად აქციო. მინდა ვისაუბროთ, რამდენად არის შესაძლებელი და არის თუ არა თითოეულ შინა მეურნეობაში იმის პოტენციალი, რომ გარკვეული ძალისხმევის შედეგად, ის წარმატებულ ბიზნესად იქცეს. თუმცა მანამდე ერთი პირადული შეკითხვა მაქვს: ბიზნესის გამო დაგენგრათ ოჯახი?
-შეიძლება ითქვას, რომ კი. კარგია, როდესაც კარგი ტანდემია და ორივე მხარეს ერთი მიმართულება აინტერესებს. ჩემს შემთხვევაში, ასე არ იყო. მე უფრო მეტი ყურადღება რეგიონს დავუთმე. ხშირად მიწევდა რეგიონში ჩასვლა. დღესაც მიმაჩნია და ალბათ, ყველა ბიზნესზე ორიენტირებული ადამიანი ფიქრობს, რომ სადაც შენ არ ხარ, ის საქმე ისე არ კეთდება, როგორც საჭიროა. სახლიდან საკმაოდ მოშორებით მიწევდა ყოფნა და ბოლოს საკუთარ თავს ერთი რამ შევამჩნიე: იმ ხალხის ცხოვრებით დავიწყე ცხოვრება, ვისთანაც ყოველდღიური ურთიერთობა მქონდა. თითქოს მეორეხარისხოვანი იყო ჩემი პირადი პრობლემები, მინდოდა ის ხალხი უკეთეს პირობებში ყოფილიყო. ვფიქრობდი შემეძლო, მათ განვითარებაში წვლილი შემეტანა. აქ ოჯახი მყავდა, იქ კი აგროკარიერა დავიწყე. ძალიან კარგია, როცა შეგიძლია ორივე კარგად მართო, მაგრამ ჩემს შემთხვევაში ისე აღმოჩნდა, რომ სოფლის მეურნეობა უფრო კარგად წარვმართე.
-ღირდა ეს ყოველივე ასეთი მსხვერპლის გაღებად?
-თუ პირადზე ვისაუბრებთ, ალბათ ქალისთვის კარგია გვერდით მამაკაცი ჰყავდეს. მაგრამ ახლა მგონია, რომ იმდენი კარგი რამ გავაკეთე, თუნდაც მცირედი ჩემი ქვეყნისთვის, არ ვთვლი, რომ ჩემი ნაბიჯი შეცდომა იყო. ერთადერთი, რაც შინაგანად დისკომფორტს მიქმნის, არის ჩემს შვილებთან ნაკლები ურთიერთობა. ხშირად თავს ვიმშვიდებ: არა უშავს, რომ გაიზრდებიან, მიხვდებიან. ერთ-ერთ შეხვედრაზე ერთმა პირმა აღნიშნა, შეიძლება შვილს ხაჭაპური არ გამოუცხო, მაგრამ იმის კარგი მაგალითი გამოუცხო, როგორ უნდა განვითარდეს და როგორ უნდა იყოს წარმატებული ადამიანიო. შეიძლება ამით თავი დავიმშვიდო. თუმცა ჩემს შვილებს მიაჩნიათ, მე რომ წარმატებული ვარ, მათი დამსახურებაა. რომ ვკითხე, რატომ თვლით ასე-მეთქი, მიპასუხეს - სახლში როცა არ ხარ, ჩვენ ამას არ ვაპროტესტებთო. შვილები იზრდებიან, მე იმ დროს უკან ვერასდროს დავიბრუნებ, თუმცა ვფიქრობ, ჩემი საქმიანობით ერთ დღეს შეიძლება, უბრალოდ, იამაყონ.
-წლებია უკვე ვსაუბრობთ, როგორც მოსახლეობა, ასევე ხელისუფლება, კერძო სექტორი, რომ სოფლის მეურნეობას საქართველოში საკმაოდ დიდი პოტენციალი აქვს. თითქოს მცირე ძვრები არის, მაგრამ ისეთი ნაბიჯებით, როგორითაც ჩვენ გვინდა, საქმე წინ ვერ მიდის. რატომ?
-ამას ბევრი მიზეზი აქვს. პირველი მიზეზი, ჩემი აზრით, განათლების დეფიციტია. არ გვაქვს განათლებასთან და თანამედროვე ტექნოლოგიებთან ხელმისაწვდომობა. აბსოლუტურად მონგრეულია ინფრასტრუქტურა, რაც დასაბამია, სოფლის მეურნეობის განვითარებისთვის. არ არსებობს მიწის კადასტრიზაცია, არ ვიცით ხელისუფლების საკუთრებაში და კერძო სექტორის საკუთრებაში რა არის. ახლა გახდა აგროსესხი ხელმისაწვდომი, თორემ აქამდე ეს ყველაზე მაღალპროცენტიანი დარგი იყო და არ არსებობდა სადაზღვევო მექანიზმი. ეს ყველაფერი ერთ კომპლექსად თუ არ შეიკრა, სოფლის მეურნეობა ვერ განვითარდება. საქართველო არ არის აგრარული ქვეყანა. მაგრამ აქვს პოტენციალი და თუ სურვილი არსებობს, შესაძლებელია ეს საქმე წინ წავიდეს. თუმცა, თითო ასეთი მაგალითი ქვეყანაში აგროკლიმატს ვერ შექმნის, ამისთვის კომპლექსური ხედვაა საჭირო, კომპლექსური ქმედებები. მთავრობას ძალიან კარგი პროექტები აქვს, მაგრამ საპირწონედ იმდენი პრობლემაა, რომ ის პროგრამა, რომელიც დაიწყო, შეიძლება კარგად ვერ განხორციელდეს. იმიტომ, რომ მინიმუმ, შეიძლება ირიგაციის არარსებობამ შეუშალოს ხელი. ის რაც პრობლემურია, მაგალითად გვალვა, არ იზღვევა. ანუ არის ხელისშემშლელი ფაქტორები, რომლებიც სოფლის მეურნეობას განვითარებაში უშლის ხელს.
-ჩვენ მოგვდის ხოლმე გამოხმაურებები წერილობით, ინტერნეტით, სატელეფონო ზარებით და ასე შემდეგ. ბევრი ადამიანი უყურებს ჩვენს გადაცემას, ისმენს წარმატებული ადამიანების ბიზნეს ისტორიას და აქედან მისთვის სასიკეთო მაგალითებსაც იღებს. ამიტომ მინდა კონკრეტულად ვისაუბროთ. ერთი შინამეურნეობა, ოფიციალური სტატისტიკის მიხედვით, საკმაოდ საინტერესოდ ფასდება. შინამეურნეობაში დასაქმებული ადამიანი რეალურად, დასაქმებულად ითვლება. შესაძლებელია თუ არა, რომ ადამიანმა, რომელსაც აქვს ერთი ჰექტარი მიწის ფართობი და თავის ოჯახთან ერთად ამ მიწის ნაკვეთს ამუშავებს, ისე განავითაროს ეს საქმიანობა, რომ ის მისთვის არა მხოლოდ თავის რჩენის საშუალება იყოს, არამედ აქედან მოგებაც კი მიიღოს? და როგორ უნდა მივიდეთ ამ შედეგამდე?
-ალბათ ამისი ყველაზე წარმატებული მაგალითი კოოპერაცია იქნება, როდესაც ფერმერული მეურნეობები მსხვილდებიან. გააჩნია. თუ ერთ ჰექტარზე გააშენებ სათბურს, ძალიან წარმატებული ბიზნესი იქნება, მაგრამ შეიძლება ერთ ჰექტარზე მოწეულმა კარტოფილმა ან მრავალწლიანმა კულტურამ ისეთი ფინანსური მდგრადობა ვერ გამოიწვიოს. ეს კი იქიდან გამომდინარეობს, რომ პირველი: ტექნოლოგიები არ არსებობს. ინფრასტრუქტურის არარსებობა, განათლების არარსებობა. სტატისტიკურად, ბევრად უფრო ნაკლები ჰექტრული მოსავალი გვაქვს, ვიდრე საერთაშორისო ბაზარზეა. ვფიქრობ, ამის კარგი პრეცედენტი იქნება, როდესაც ფერმერული მეურნეობები ერთიანდებიან და უკვე ერთიანად ქმნიან ეკონომიკურ დოვლათს თითოეულ გოჯ მიწაზე. დანაწევრებულმა მიწებმა გამოიწვია სწორედ ეს პრობლემები, რომ ჩვენ დღეს ჩვენი ნიშა ვერ ვიპოვეთ. თვითკმარ პროდუქციაზე საუბარი აღარ არის, ვერ ვაწარმოებთ, იმპორტირებულ პროდუქციაზე ვართ ორიენტირებული და გვაქვს ამბიცია, რომ ექსპორტზეც გავიდეთ. ანუ ამისთვის სწორედ კოოპერაცია ერთ-ერთი ძალიან კარგი მაგალითი შეიძლება იყოს.
-თუმცა, მოსახლეობა მაინც სიფრთხილით უყურებს საკუთარი ქონების ერთ სივრცეში, სხვებთან ერთად გაერთიანებას. არსებობს ობიექტური საფუძველი, თუ რატომ უყურებენ კოოპერაციებს სიფრთხილით და როგორ უნდა მოხდეს მათი ინფორმირება, რომ რეალურად, ეს მათ კერძო საკუთრებას არანაირ საფრთხეს არ შეუქმნის?
-კი არის ეს, იქიდან გამომდინარე, რომ ეს ჩვენი მენტალური და კულტურული მემკვიდრეობაა, რომელიც საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ იყო. ისინი აიგივებენ ამას კოლმეურნეობასთან. სინამდვილეში, ეს ასე არ არის. როდესაც არსებობს კარგი პრეცენდენტი და კარგი მაგალითი, რის დეფიციტსაც ჩვენ დღეს რეალურად განვიცდით, რომ არსებობდეს, ამაზე უფრო მარტივად შეიძლება გააკეთო საინფორმაციო კამპანია. თუმცა კი დღეს არაერთი წარმატებული კოოპერატივი ოპერირებს, მაგრამ ძალიან მნიშვნელოვანი არის ადამიანების ერთმანეთთან ნდობა. თუ ადამიანები ერთმანეთს ენდობიან, ისინი სწორად აფასებენ იმ ეკონომიკურ შეღავათს და იმ ეკონომიკურ სარგებელს, რომელსაც ისინი კოოპერაციის კუთხით იღებენ. თუმცა, არსებობენ ადამიანები, რომლებიც მხოლოდ იმისთვის შეიკრიბნენ, რომ გრანტი მიიღონ. ძალიან ბევრი კარგი პრეცედენტია ამისი. ევროკავშირის ძალიან კარგი პროექტია ემპარდის, რომელიც მთელი საქართველოს მასშტაბით ხორციელდება და სწორედ კოოპერაციას უწყობს ხელს. ვფიქრობ, ეს ერთ-ერთი კარგი წამოწყებაა.
-მრჩება შთაბეჭდილება, რომ მოჯადოებული წრე შეიკრა, არსებობს თითქოს პოლიტიკური ნება: ხელისუფლების მოწადინება და ენთუზიაზმი, რომ სოფლის მეურნეობა განავითაროს, არსებობს სახელმწიფო დაფინანსება, საერთაშორისო ორგანიზაციების დაფინანსება, გრანტები, უამრავი პროგრამა, გლეხის მონდომება, მაგრამ ერთ წრეზე დავდივართ და ამ წრეს თითქოს, ვერ ვარღვევთ. რა არის ფუნდამენტური პრობლემა?
- სოფლის მეურნეობის ამოჭრილად განხილვა არ შეიძლება. ეს არის მთლიანად ქვეყნის სტარტეგიული ხედვის შემადგენელი ნაწილი. თუ სოფლის მეურნეობას სჭირდება განვითარება, სჭირდება განვითარება ინფრასტრუქტურის კუთხით, ექსპორტის კუთხით, აქ ყველა უწყება ჩართულია. ყველა უწყებამ გამართულად უნდა იმუშაოს. ძალიან კარგი პროექტი იყო, როდესაც საწარმოებს ვაფინანსებდით. მაგრამ დადგა იმის პრობლემა, რომ არ იყო პირველადი წარმოება. ანუ ნედლეული არ არსებობდა. მაღალი სტანდარტის მქონე მარნეულის საწარმომ ნედლეული ვერ იშოვა. ამის პარალელურად, ძალიან კარგი პროექტი "დანერგე მომავალი" გაკეთდა, რომელსაც 4-წლიანი პროცედურა აქვს. როდესაც ხედვა არის, საიდან სად მივდივართ, ძალიან კარგია, მაგრამ ცუდია, როდესაც სტრატეგიული ხედვა არ არსებობს - სად გვინდა, რომ ვიყოთ, რა გვინდა საბოლოოდ. რა უნდა ქნას სოფლის მეურნეობამ: თავისი სათქმელი თქვას, ინდუსტრიალიზაციაში წავიდეთ, შევამციროთ იმპორტი თუ საერთოდ ექსპორტზე გავიდეთ და ჩვენ იმპორტირებული ვჭამოთ. ქვეყნის ხედვაა საჭირო, რომ შენც ნაბიჯ-ნაბიჯ განვითარება დაიწყო. მე ვთვლი, რომ სახელმწიფოს პრეროგატივაა, მან შექმნას ინფრასტრუქტურა, არსებობდეს იაფი რესურსების ხელმისაწვდომობა, არსებობდეს სადაზღვევო მექანიზმები, იყოს უფრო მოქნილი პირდაპირი ინვესტიციები, იყოს უფრო გამარტივებული სავიზო რეჟიმები და ფერმერები თვითონ გადაწყვეტენ, რა უნდა გააკეთონ. არ შეიძლება ადამიანს უთხრა - შენ ეს უნდა გააკეთო. თხილზე ხომ არ არის პრობლემა? ვიცით, რომ ეს თხილი კარგად გადის და ვცდილობთ თხილი განვავითაროთ. ახლა არის ასეთი მიმართულება და პრიორიტეტი - ჩაი, რაც ძალიან კარგია. ჩაის სახელი გაჟღერდეს საერთაშორისო თანამეგობრობაში, როგორც ადრე იყო. როდესაც იცი საით მიდიხარ, მერე უკვე მეწარმეც, ბიზნესიც ამ კუთხით იწყებს მუშაობას.
მე სუბსიდიის წინააღმდეგი ვარ. არ მომწონს. კერძო სექტორმა თვითონ უნდა შექმნას ის, რაც საჭიროა. სახელმწიფომ კი ამის ყველა პირობა უნდა შეუქმნას. საკანონმდებლო ბაზით დაწყებული, ინფრასტრუქტურითა და რესურსების ხელმისაწვდომობით დამთვარებული.
-ფერმერთა ასოციაციის ფარგლებში თქვენ მედიატორი ხართ ხელისუფლებასა და სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულ ადამიანებს შორის. კარგად იცით, რა საჭიროებები აქვს ამ დარგს დღეს ზოგადად. მაშინ რა გამოდის, არ გისმენთ ხელისუფლება?
-ვერ ვიტყვი, რომ არ მისმენს და ვერ ვიტყვი, რომ ჩვენ ძალიან მჭიდროდ არ ვთანამშრომლობთ. უბრალოდ, ეს ვადაში გაწელილი პროცესია. სოფლის მეურნეობას ერთი დამახასიათებელი თვისება აქვს: ეს არის სეზონური. ამიტომ თუ მაშინვე ქმედითი ნაბიჯები არ გადაიდგა, შესაძლებელია ის ერთი წელი გაჩერდეს და ერთი წელი ფერმერს კონკერეტული პრობლემა მოუგვარებელი დარჩეს. ახლა, მაგალითად, გვაქვს ასეთი პრობლემა: ძალიან ბევრი ფერმერული მეურნეობა გაიხსნა, კოოპერატივიც გაკეთდა. არის რძის ჭარბი რაოდენობა მაშინ, როდესაც ვამბობთ, რომ ქვეყანაში რძე დეფიციტურია. ფერმერები რძეს ვერ ასაღებენ. იმიტომ, რომ ჩამბარებლები აღარ ყიდულობენ რძეს მათგან და ეუბნებიან, რომ არ უნდათ. ან ძალიან დაბალი ფასია და ფერმერს აღარ უღირს, რომ ჩააბაროს. აქვს ალტერნატივა, აწარმოოს ისევ თვითონ და გავიდეს აგრარულ ბაზარზე, რადგან სუპერმარკეტებში და მარკეტებში ვერ შედის, "ჰასპის" სტანდარტს ვერ აკმაყოფილებს ან მეორე, ჩააბარაოს რძე რძის შემგროვებლებს. შემგროვებლები აღარ იბარებენ, ისინი რძის ფხვნილით აწარმოებენ. რა უნდა ქნას ხელისუფლებამ ამ დროს? ბიზნესი დაიბაროს? ბიზნესის საქმეში ვერ ჩაერევი - თავისი გათვლა აქვს. ერთადერთი, რაც აქ შეიძლება გაკეთდეს, საკანონმდებლო ბაზაა. მაგალითად, შემცირდეს რძის ფხვნილის შემოტანა, როდესაც ქვეყანაში რძის ჭარბი რაიოდენობა არსებობს. ამის პრეცენდენტები არის. ევროკავშირიც და DCFTA-ც (ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო შეთანხმება) მოგცემს ამის უფლებას. როდესაც შენს ქვეყანაში ჭარბი რაოდენობაა, იმპორტზე, თუნდაც ხარისხზე შეგიძლია დააწესო კონტროლი. იგივე პრობლემები აქვთ მეხორბლეებს. ჭარბი ხორბალია, წელს კარგი მოსავალი მოვიდა, შემოსულია ფქვილი ძალიან დაბალი ფასით, ამიტომ კონკურენციას ვერ უწევენ და მეწისქვილეები ვერ ყიდულობენ ხორბალს. ანუ, ისევ საკანონმდებლო თემებია. ამაზე ძალიან აქტიურად ვთანამშრომლობთ სამინისტროებთან, სურსათის ეროვნულ სააგენტოსთან, ბიზნესსექტორთან, მაგრამ ეს ბიუროკრატია, ეს ნელი გადაწყვეტილებები, ამ პროცესს აფერხებს. თორემ ყველამ იცის, ყველა ჩართულია და ყველას უნდა მოგვარება. როდესაც სახელმწიფო ათობით მილიონს იხდის სოფლის მეურნეობაში და რაღაცა მცირე, არასწორი ხედვის გამო შეიძლება ეს შეჩერდეს, ეს სახელმწიფოსთვისაც მიუღებელია. მნიშვნელოვანია ასევე, ადამიანური რესურსი - კადრების სერიოზული პრობლემაა. ეს დროში იწელება. ეს შეიძლება შემდეგ წელს დარეგულირდეს, მაგრამ ამ წელს რა ეშველება ფერმერს?
-ევროკავშირის ბაზართან დაკავშირებით მინდა გკითხოთ. დიდ მოლოდინებს უჩენენ სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულ ადამიანებს, რომ ჩვენ ძალიან დიდი პოტენციალი გვაქვს, ჩვენი პროდუქცია გავიდეს ევროკავშირის ბაზარზე და რაც ყველაზე მთავარია, 500-მილიონიან ბაზარზე ჩვენი პროდუქცია იყოს კონკურენტუნარიანი. აპელირება კეთდება სწორედ ბიოლოგიურად სუფთა პროდუქციაზე. თქვენ, რომელსაც უშუალო შეხება გაქვთ სოფლის მეურნეობის პროდუქციასთან, ხედავთ თუ არა, რომ რეალურად ასეთი შესაძლებლობა არსებობს?
-თუ ჩვენ ამას განვიხილავთ იმ ჭრილში, რომ მხოლოდ ახლა მოგვეცა საშუალება ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო შეთანხმების შემდეგ, ეს ასე არ არის. ჩვენ იქამდე ვსარგებლობდით GSP პლუსით და ის პროდუქცია, რომლის წარმოების საშუალებაც გვქონდა, ისედაც გადიოდა, მაგალითად მინერალური წყალი, ღვინო, თხილი. ახლა ძალიან კარგი პრეცედენტი დაიშვა - საქართველოდან ლურჯი მოცვი გავიდა. საქართველომ აქაც თავი წარმოაჩინა. მწვანილს აქვს პოტენციალი, რომ გავიდეს ექსპორტზე. თუმცა ყველა ის პრობლემა, რაზეც ვისაუბრე, თუ არ მოგვარდა, ჩვენ ევროპის ბაზარს და 500 მილიონიან ბაზარს ვერ გავაკვირვებთ. ერთადერთი, რითიც ეს ბაზარი უნდა გავაკვირვოთ არის ის, რომ ვაწარმოოთ ისეთი პროდუქცია, რომელსაც შეუძლია შექმნას ეკონომიკური დოვლათი, ანუ შევიდეთ კონკრეტულ ნიშაში და მაღალ მარჟაზე ვიმუშაოთ იმიტომ, რომ სოფლის მეურნეობაში ძალიან გაგვიჭირდება კონკურენცია გავუწიოთ ესპანეთს, ჩილეს, თურქეთს თუნდაც. მათი ჰექტრული მოსავალი ბევრად მეტია, ვიდრე ჩვენი. ამიტომ მათ ვერც რაოდენობით და ვერც ხარისხით ვერ გავაკვირვებთ. როცა ამბიცია გვაქვს 500 მილიონი ადამიანი გამოვკვებოთ, ჯერ საკუთარი მაინც გამოვკვებოთ მაღალხარისხიანი პროდუქტით - ეს იქნება ყველაზე კარგი ნაბიჯი, რასაც ფერმერი და ხელისუფლება გააკეთებს.
-რატომ? არ შეიძლება, აქ აწარმოო, ბიოლოგიურად სუფთა პირობებში, ყველი, ეტიკეტირებაც გაუკეთო, რომ ძროხა, რომელმაც ეს ყველი მოგვცა, ამა და ამ იალაღებზე ძოვდა...ეს არ იქნება ევროპის ბაზარზე ჩვენი უპირატესობა? ვერ გავიტანთ ევროკავშირის ბაზარზე ჩვენს ყველს?
-2020 წლამდე ვერ გავიტანთ იმიტომ, რომ პირველ რიგში, ქვეყანა კეთილსაიმედო ქვეყანათა სიაში უნდა შევიდეს. ჩვენდა სამწუხაროდ, ძალიან ბევრი დაავადებაა, რომელიც გარს გვერტყმის და არაჯანმრთელი პირუტყვიც ამისი ერთ-ერთი მიზეზია. ამიტომ, ამას ესე ვერ გავიტანთ. მეორე, შვეიცარიასაც და ჰოლანდიასაც არანაკლები იალაღები აქვს, ამიტომ ჩვენი იალაღებით მათ ვერ გავაკვირვებთ. მე ვფიქრობ, ჩვენ მათი გაკვირვება იმ პროდუქციით შეგვიძლია, რაც კულტურული მემკვიდრეობით გვერგო. მაგალითად, ტენილი ყველი, ჩეჩილი ყველი და ასეთი უნიკალური ყველი, რომელიც ევროპულ ბაზარს ჯერ არ დაუგემოვნებია. ამ კუთხით შეგვიძლია, მაგრამ მოკლევადიან პერსპექტივაში - არა. გრძელვადიან პერსპექტივაში კი როგორც ქვეყანამ, ასევე ფერმერებმა ამ თემაზე უნდა იმუშაონ.
-ბოლოს მინდა გკითხოთ, რა არის თქვენი წარმატების ფორმულა? ვიცი, რომ შრომისმოყვარეობასთან ერთად, იღბლიანიც ხართ.
-წარმატების ფორმულა ძალიან მარტივია. მაქვს ორი ძირითადი პრინციპი, რის მიხედვითაც ვცხოვრობ. პირველი: არასდროს უნდა თქვა არასოდეს. რაზეც არა ვთქვი, ყველაფერი ის გავაკეთე. მეორე: რაც არ გკლავს, გაძლიერებს. ანუ, რაც უფრო მეტს გარისკავ, რაც უფრო ცდილობ, რომ რაღაცა განავითარო და გინდა გააკეთო, მტკივნეულია, არ გკლავს, მაგრამ ის გაძლიერებს.
ასევე იხილეთ: